Darrièr viatge de Joan-Pèire DELPÒRT, merchand de mairams.
*
N’èrem en febrièr de 1787, dins aquel matin fresquet del la sant Blazi, Joan-Pèire Delpòrt preissava lo pas en arrapant la còsta de la Mauveziniá e d’Aubas-Pèiras. Deviá anar devàs La Dinhac, vèire lo boriaire del senhor de Mont-Lauzi : Joan- Claudi, baron de Chaunac-Lanzac ; qu’aquel regissor o coarro, li deviá aprestar e faire carrejar deval Pòrt, una dotzena de millhieirat de mairans, qu’aviá convengut de crompar, mas tanben deviá trobar dels carrejaires per davalar, deval Pòrt, las carretadas de mairans garnits de lors fonzals.
(Qu’una carretada de mairams complèta, deviá compréner : 252 longalhas e 126 fonsalhas e un milhieirat de mairams, n’èra de 1200 mairans lòngs e de 600 de corts, ambe quauquas tornas de mai : dins los 12 mairams de mai longs, necessaris pels costats de barricas e dins los 6 de mai corts, pels fons de barricas)…
Apuèi n’aprofichariá, en passant, d’anar saludar son fraire l’abat Baptista Delpòrt, vicaire de la parròquia de La Dinhac.
Atal s’arrestèt a Montsauvi per anar trobar, tanben, lo carrejaire Joan Desmartre de La Vèrnha, de la parròquia de la Brossa, per que li davalèsse al Pòrt, totes los viatges de mairams aprestats dins los bòsces de Mont Lauzi. Se convenguèron del prètz de 348 liuras per las 24 carretadas de mairans complètas, que deviáun se faire. Que lo règlament definitiu d’aquel compte, ne deviá s’acabar que sonqu’al retorn del viatge a faire, amb una gabarra, devàs Clairac en Agenés.
Mas adejà, d’autres carrejadisses, èron estats faches per Corchinós de Montsauvi qu’aviá davalar fins qu’al Pòrt : 15 carretadas de mairrams de castanhièr, pel prètz de 110 liuras lo milhièrat de mairams.
De davant, al mes de decembre de 1786, aviá mai mercandejat la cròmpa de maisses mairams, meitat de garric, meitat de castanhièr, que se deviáun copar dins los bòsces de Crozet, qu’aparteniáun al sénher Crozet d’Autariba a Cassòls, parròquia de Ginolhac e que deviá cotralhar Francés Bastida del Mainhiòl e carrejar a pòrt d’aiga a Portés o a Banròca , al prètz convengut de : 23 liuras 10 sòls la carretada. Lo 12 d’abrial de 1787 se faguèt lo règlament d’aquel compte, après aveire reçauput a Portés 7 carretadas e una mièja de castanhièr lo 14 de mars de 1787, apuèi lo 12 d’abrial : 6 carretadas e una mièja de mairams de garric et 8 de castanhièr.
Se contunharà al mes de setembre de 1787 d’autras afars ambe Francés Bastida, mas ne seráun los darrièrs mercandatges que tractatarà Delpòrt, ambe la cròmpa de 24 carretades de mairams de castanhièr al prètz de 21 luiras lo carri e 6 de garric al prètz de 24 luiras lo carri.
Entrestant, Delpòrt cedèt aquestes darrièrs viatges a faire en gabarra, devàs Pèch l’Avesque en Carcin o Clairac en Agenés a d’autres gabarrièrs , tal a Joan-Antoine Bezairia et Joan Sotèira de Botoncles o Joan Bazet, regratièr de Vièlhi-Viá.
*
De costuma Delpòrt fasiá sos viatges en gabarra, ajudat dels Barbanças de Montarnal o dels fraires Morgues, dont Antòni, gabarrièr e Joan vinhairon, que devendrà son boriaire del ben qu’aviá encara al Pòrt, alara que veniá de crompar la bòria del Salès, lo 4 de genvièr de 1783 ; proprietat que n’èra estada de Balzac de Firmi, senhor de la Garriga de Senèrgas, que la Revolucion venenta faguèt guilhotinar.
Sas davaladas en gabarras se fasiáun subretot devàs Ròca-Bolhac ont demorava son oncle, a Montbrun, a Larnagòl, a Caurs, a Pèch l’Avesque, a Vilanèva d’Òlt e subretot a Clairac en Agenés (lo pòrt lo pus bas abans Garrona), ont aviá de relacions ambe un merchand d’aquesta vila, lo sénher de la Bordée, qu’èra quitament vengut lo vèire al Pòrt, en març 1787, puèi en junh de 1788.
Delpòrt quitarà son ben del Pòrt, de la parròquia de Vièlhiviá, en junh de 1790, per anar demorar al Salès ont devendrà lo primièr cònse (maire) de la comuna de Senèrgas, del temps de la Revolucion…
*
Los Delpòrts se fasiáun bastir de gabarras, mai que mai dels ’’macalets’’ de 14 aunas (dins los 13 a 14 mèstres de longor), d’unas n’èron de 18 aunas lo mai, mas rarament de 20 aunas (de macaus), fachas lo mai sovent, per un fustièr de Montarnal, lo sénher Joan Barbança, qu’adejà travalhava per son paire Joan Delpòrt, abans 1778 (annada ont los Delpòrt comencèron de téner un Livre Jornal). Mas n’èra pas lo sol fustièr de Montarnal que tanben, dins las familhas Palhòl, diches d’escais-nom : Beu-l’aiga, Estampa, Falipon, Farrenc, Miard, Garda, Teulaire o Castèl (soca familhala qu’èra sortida de Ròca-Palhòl d’Entraigas), n’èron tanben fustièrs o gabarrièrs de paires en filhs e que sovent trabalhàvon ensemble ambe Barbança, per bastir de gabarras, subretot las grandas gabarras de 20 aunas dichas ’’macaus’’. De mai Antòni Morgues trabalhava sovent per Joan Delpòrt, coma n’èra de son fraire Joan, que lo primièr de febrièr de 1785 èra devengut lo boriaire de ben dels Delpòrt, per trabalhar las vinhas e s’ocupar dels verdièrs e de las castanhals. Antòni Morgues, quora ne virava, n’èra tanben bastissèire de batèus, tot en fasent, tot còp, lo cap-mèstre gabarrièr per las davaladas dels viatges de mairams devàs lo Carcin o l’Agenés.
*
Lo cost d’una bastison de gabarra o batèu, non compresa la fornidura complèta del bòsc necessari per l’engenhar, n’èra de 50, 70 a 80 luiras o de quatre loises d’aur de 24 liuras, siá 96 liuras lo mai, segon sa longor. N’èra alara ambe l’esquipament fornit de : quatre o sièis palas, l’eissagaIre, un becat, lo govèrn, la telha de cambe (còrda d’amaratge) e dels còps un mat per la tira, per una gabarra ; esquipament que podiá costar dins los 25 sòus, d’après los comptes del Jornal.
Se tròba la bastison d’une gabarra de 20 aunas (macau), entrepresa per Baptista Palhòl e Joan Barbança de Montarnal, ambe un còst previst de 19 escuts d’argent de 3 liuras, siá 57 luiras ; prètz convengut al despart de la bastison, ambe una remesa de 12 luiras, soma bailada a cadun, ambe 10 sòus en mai per Barbança : inscripcions fachas al començament dels trabalhs, lo 7 d’octobre de 1785. Puèi a la fin de la bastison, fin de decembre de 1785, se reglèt Barbança ambe la soma de 24 luiras. La part deuguda a Palhol fuguèt presa en compte dins un deute qu’el deviá a Delpòrt. Çò que fa que lo còst de fabricacion d’aquesta gabarra-macau se deviá montar a 72 liuras e quauques sòus de mai, sens son esquipament…
Mas la cròmpa d’una gabarra acabada, n’èra de 111 a 118 liuras per una de 14 aunas de long, de 157 a 165 liures per 16 aunas, de 175 luiras per 17 aunas e de 237 luiras per 18 aunas, d’après las inscripcions del Livre-Jornal tengut per Joan e Joan-Pèire Delpòrt.
*
N’èrem doncas al mes de març de 1787, las tracas de mairams n’èron estadadas carrejadas dempuèi Montsauvi o davaladas, per batèus, dempuèi Portés o Banròcas, aprèp aver passats los malpasses de la Gordinariá e de boca de Daza, fins l’atalhièr ribieiròl del Pòrt, ont se bastissiáun e ont se cargàvon las gabarras.
Coma Delpòrt èra pres per d’autres afars a reglar, ambe lo boriaire de sa novèla proprietat del Salés de Senèrgas, que veniá de crompar en 1783, fisèt a Antòni Morgues la responsabilitat del viatge que deviá se faire devàs Clairac en Agenés, ambe son fraire Joan, vinhairon de Delpòrt e de dos ajudas batelièrs . Clairac n’èra a 75 legas del Pòrt (siá, gaire ben, dins los 300 quilomèstres de navigacion en gabarra), per liurar lo viatge de mairam e la gabarra de 14 aunas, que veniá de faire bastir per Antòni Barbança, e que Delpòrt aviá segurament prometut al sénher de la Bordée, merchand de Clairac, ambe son cargament de mairams…
Vaquí tal que ne fuguèt escricha l’inscripcion de la fornidura e de son esquipament, d’aquela gabarra de 14 aunas qu’alestiguèt Joan Barbança, fustièr del luòc de Montarnal per Joan-Pèire Delpòrt sul Libre Jornal :
« Jean Barbanse charpentier du lieu de Montarnal, me doit faire le gouvernail d’un batau de quatorze aunes et fournir les files (planches, lambourdes) pour faire aussi bien que tout le reste, me doit aussy tout l’équipage du dernier qu’il m’a fait et ledt. est payé de tout au moyen de cinquante quatre sols que je dois luy donner quand tout ledt. equipages seront faits. Il faut noter pourtant qu’il me doit les files dudt. batau de 14 aunes cy-dessus ; au Port ce 27e septembre 1786
De plus sans préjudice de ce dessus avons convenu que ledt. Barbance me doit faire un autre batau sur le baton (baton servant pour la mensuration de la gabarre et l’écartement des courbes) que celuy que m’a déjà fait Antoine Mourgues et donc fournir la planche, et led. Barbanse tout le reste avec son equipage qu’il doit faire le tout a ses frais et depens au prix convenu et somme de soixante dix luit livres, que je promets luy payer dabant que ledt. batau sera fini et équipé. Ce sont nos conventions entre ledt. Barbanse et moy ; faits au Port ce 17e 7bre 1786.
J’ay payé audt. Barbanse quatres louis d’or de vingt quatre livres (96 livres) ; au Port ce 16e janvier 1787.
E doncas la vèlha del despart de la gabarra de 14 aunas, cargada de sos mairams, lo 9 de març de 1787, enregistrèt sus son Libre Jornal :
« Antoine Mourguez me doit, sans préjudice d’un bateau qu’il vient de recevoir avec tout le merrain qui s’y trouve actuellement dedans, la somme de trente quatre livres neuf sols y compris tout ce que je luy devoir et luy aussy par le passé sans préjudice dudt. bateau chargé de merrain que je luy ay aussy vendu et que ledt. me doit avec toute la charge qui monte le tout huit cens vingt cinq livres et ledt. en a payé quarante huit de façon qu’il me doit y compris les trente quatre livres neuf sols et les sept cens soixante dix sept livres du bateau et sa charge, la somme de huit cens onze livres neuf sols que ledt. promet de payer au premier jour et que Jean Mourguez , son frère, déclare me devoir aussy solidairement avec ledt. Antoine en présence de François Fleys Des Paus et de Jacques Grairot Del Pont ; au Port ce 9ème mars 1787 ».
N’es atal que Antòni Morgues prengèt en carga de davalar aquela gabarra de 14 aunas, cargada de mairams, ambe son fraire Joan e dos ajudas : Francés Fleys dels Paus de Vièlhiviá e Jaumes Grairòt del Pònt de Vièlhiviá. Èron donc quatre nautonièrs que prenguèron, en gabarra, lo camin de la davalada per aténger lo pòrt de Clairac en Agenés, a 75 legas de Vièlhiviá. N’èra, al matin del 10 de març de 1787, que probablament s’embarquèron a primalba. La valor totala d’aquela gabarra de 14 aunas, cargadas de sos mairams, n’èra doncas de 825 liuras ; demorava de reglar :811 liuras e 9 sòus, al retorn de Clairac.
N’arribèron en pòrt de Clairac dins l’Agenès que probablament uèch jorns, après lo despart del Pòrt, après aveire jaguts en camin dins las aubèrgas de la navigacion d’Òlt o dins de recaptes de fortuna, per estapas de 9 a 10 legas per jorn, segon la portada del corrent. Poguèron atal jaire e s’arrestar a La Ròca de Bolhac lo primièr jorn o a Capdenac, puèi a Cajarc o a Larnagòl en Carcin, a Caurs, a Luzech, a Pèch l’Avesque, a Vilanèva d’Òlt e enfin aténger Clairac d’Agenés, que a la fin del percors caliá palejar fèrme per faire avançar la gabarra, lo corrent de l’aiga sufisiá pas pron per navigar aisidament, malgrat l’aiga merchanda. Apuèi los passalièchs dels molins se podiáun gaire utilisar, fòra l’aiga volanta e doncas a partir de Caurs, caliá utilisar las enclausas de Colbèrt en bassa ribièira e ne pagar los dreches de passatge. E en nauta valada, aqueles passalièchs de molins n’èron totjorn perilhòs, tal aquel del molin d’Òlt de la Vinzèla, lo de Marcenac a Livinhac, lo del molin d’Assièr al ras de Capdenac e aquel del Pas de Madama, jol salt de la Molina (dich aduèi de la Monina, fàcia Mont Brun).
Arribats al pòrt de Clairac estaquèron la gabarra cargada, al cadés d’estaca, e s’entrevèron d’anar rencontrar lo sénher de La Bordée, merchand que traficava ambe los barricaires de l’endrech que fasiáun de barricas, en doèlas de castanhièr pel vin e de tonèls, amb de mairams de garric per l’aigardent, que vas aicí en Agenés, se fasiá d’aquel temps, bèlcòp d’aigardent de vin blanc, coma tanben de prunas d’Enta.
Lo prètz evaluat èra doncas de 825 liuras, per la carga de mairams e de la gabarra de 14 aunas, que s’èra encargat de reglar Antòni Morgues a Delpòrt a son retorn del viatge de Clairac en Agenés ; mas ne serà pagada, pels nautonièrs, que per la somma de 811 liuras e 9 sòus (deduccion facha d’un règlament que Morgues aviá fach a Delpòrt, abans lo despart)…
L’afar fuguèt lèu aplechat ambe de la Bordée que reglèt Antòni Morgues, lo cap-mèstre gabarrièr del moment, de la somme convenguda per Delport, siá los 825 liuras e la gabarra fuguèt daissada a l’estaca del pòrt, ambe son cargament de mairams. Lo pagament se faguèt en pèças d’argent o de bronze que Morgues recaptèt dins un toalhon.
E lo 3 d’abrial de 1787, Delpòrt consignèt dins son Libre-Journal, quora Antòni Mourgues fuguèt de retorn al Port de Montarnal :
« Ledit (Antòni Morgues) m’a payé en un mouchoir, qouire ou argent, huit cens dix livres neuf sols ; au Port ce 3ème avril 1787 ».
Es plan senhalat, dins aquela inscripcion, que l’argent trasportat e remosat dins un mocador (o un toalhon), n’èra en pèças de coire e d’argent, çò que deviá faire un brave pes e volume ! Çaquelai, dins aquel règlament semblariá que mancava : una liura d’argent, de la soma convenguda e deguda per Antòni Morgues. Que la diferència ne fuguèt benlèu una gratificacion facha per Delpòrt ? Mas Morgues aviá d’autres comptes ambe Delpòrt, atal en seguida n’èra marcat :
« Plus ledt. a reçu trois quartes blé (seigle) au prix de sept livres quinze sols le setier qu’il doit aussy ; au Port ce 7ème avril 1787 ».
De mai, lo 15 de junh de 1787 se tròba un règlament de compte, fach per Antòni Morgues e Josèp Lalà, dich lo soldat, de 18 liuras, sens indicacion de l’origina del deute.
*
S’òm espepida aquel temps, entre l’anar e lo tornar, d’aquel viatge fach en ribièira d’Òlt, s’èra estorrat dins los 24 jorns, dont segurament uèch per davalar en gabarra e lo doble per tornar montar de pèd ou en gabarròt. Dins un precedent compte inscrich sul Libre Jornal, Joan-Pèire Delpòrt acompliguèt un viatge en gabarra devàs Clairac, del 6 d’abrial al 7 de mai de 1785 e doncas i metèt atal un mes complèt. N’’es de dire que caliá de tres setmanas a un mes, per davalar en gabarra, en aiga merchanda, del Pòrt de Montarnal a Clairac en Agenès e ne tornar montar de pèd o en fasent la tira d’un gabarròt. La distancia, atal facha, corespond en seguissent la ribièira d’Òlt a prèp de 75 legas, gaire ben 300 quilomèstres o pauc sens manca...
*
Ne serà lo darrièr viatge que faguèt entrepréner Joan-Pèire Delpòrt en tant que merchand de mairams e gabarrièr. Totas las autras cròmpas de mairams que faguèt, après aquel viatge, las cedèt a d’autres gabarrièrs, tal Sotèira de Botoncles o Bazet de Vièlhiviá e quitament las pòsses de las darrièiras gabarras que deviá faire bastir. Apuèi, de mens en mens se trobava de pesals de garric o de castanhièr per faire dels mairams e quitament de paissèls per la vinha, o alara caliá anar luènh de la valòia o en Viadena, per ne trobar tan pauc que siaga, e doncas, lo mestièr de mairandièrs deveniá bèdre e dificile de s’i convenir !
Delpòrt qu’aviá crompada la proprietat del Salés de Senèrgas, après avèire fach partir l’ancian boriaire del senhor de la Garriga de Balza de Firmi ; sas vinhas e sas castanhals del Pòrt, un còp logadas a Joan Morgues, partirà demorar al Salés per trabalhar aquel ben personalament, ambe dels vailets e serventas, a comptar de la sant Joan de 1790.
Entrestant la Revolucion estent venguda, fuguèt elegit, un primièr temps, cònse (maire) de la comuna de Senèrgas. Puèi vendrà a Sotèira de Botoncles sa proprietat del Pòrt de Montarnal (Cantal), lo 27 de març 1806. De mai, aviá crompada en 1799 e en renda viatjaira, la proprietat del sénher d’Annat a Molièiras de Sant Felis de Lunèl, ont i anarà demorar, quauques temps, del 24 de junh de 1800 al 24 de junh de 1824, puèi tornarà al Salés. Tornar-mai serà elegit cònse de la comuna de Senèrgas de 1825 a 1837. Se morirà al Salés lo 20 de julhet de 1840 a l’atge de 81 ans, èra nascut al Pòrt, parròquia de Vièlhiviá (Nauta Auvèrnha), lo 10 d’abrial de 1759…
Atal s’acabarà, la vida d’un merchand-gabarrièr d’antan, mas caldrà esperar lo començament del sègle 20 per que se finiga lo temps dels merchands (mercadièrs) de mairams e dels nautonièrs de la ribièira d’Òlt !
Zefir Bòsc

*

Ancienne gabarre (macalet) de 14/16 aunes.